توهم توطئه

نوشته زیر که در چند بخش ارایه می شود، خلاصه شده مقاله ای است به قلم پرفسور احمد اشرف که در دانشگاه های پنسیلوانیا ، پرینستون و دانشگاه تهران جامعه شناسی و تاریخ اجتماعی تدریس کرده است.این مقاله در کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه»

که دو مقاله دیگر از یرواند آبراهامیان و م.ع.ه.کاتوزیان را هم شامل است آورده شده است . این کتاب را نشر نی چاپ کرده و گردآوری و ترجمه مقاله ها از محمد ابراهیم فتاحی است.

توهم توطئه
احمد اشرف
توهم توطئه نوعی بیماری روانی فردی یا جمعی است . بیماری فردی سوءظن به همه چیزوهمه کس را « پارانویا » و بیماری جمعی را «conspiracy theory» می نامند. کسی که به توهم توطئه در مفهوم اخیرش مبتلاست ، تمام وقایع عمده سیاسی و سیر حوادث و مشی وقایع را در دست پنهان و قدرتمند سیاست بیگانه و سازمان های مخوف سیاسی واقتصادی و حتی مذهبی وابسته به آن سیاست می پندارد.و همه رجال کشور را همچون عروسکان خیمه شب بازی . کسی که به توهم توطئه مبتلاست به نظر خود ایمان و اعتقاد دارد ، اعتقادی راسخ و جزمی و تعبدی به نوع خاصی از توطئه و همچون سایر اعتقاد ها ، در قلمرو بررسی و تحلیل علمی قرار نمی گیرد و از این رو قابل اثبات یا رد و انکار نیست . به همین دلیل نیز « توهم توطئه » را نوعی بیماری می نامیم.
در حالیکه می توان به صورت علمی ، توطئه را به عنوان فرضیه ای در نظر گرفت که قابل رد یا اثبات است و در سایه داده های عینی و اسناد و مدارک تاریخی و بدون جانبداری عاطفی مورد بررسی و تحلیل قرار داد.
ترجمه تحت اللفظی «conspiracy theory» به فارسی « نظریه توطئه » است ، که معنای دقیق آن را به ذهن متبادر نمی کند ، چرا که در زبان انگلیسی معنای این واژه ترکیبی دلالت دارد بر نوعی توهم و بیماری اجتماعی . بنابراین به گمان ما « توهم توطئه » معادل بهتری در برابر مفهوم انگلیسی آن است.
توهم توطئه از نظر شالوده فکری یا ساختار ذهنی بر ثنویت استوار است. یعنی بخش کردن جهان به دو بخش نیک و بد : جهان خودی ( مثلا ایران ) که نیکو سرشت و یزدانی است و جهان بیگانه (مثلا انیران )که تبهکار و اهریمنی است.
البته لازم به یادآوری است که این سخن به این معنا نیست که هرگز توطئه ای در کار نیست ، بلکه تاکید بر این جنبه است که باید به بررسی ابعاد و جنبه های گوناگون توطئه پرداخت و از توهمات و افسانه بافی پرهیز کرد.
ایمان به توهم توطئه از نظر پیامدها یا کارکردهای روانی و اجتماعی ، برای کسانی که به آن اعتقاد دارند ، آرامش خاطر می آورد و همچون سازو کارهای دفاعی روانی این فرصت را به آنان می دهد تا از خود رفع مسولیت کنند و همه تقصیرها را به گردن توطئه بیگانه بیندازند. مثلا عقب ماندگی سیاسی و اقتصادی و اجتماعی را به گردن استعمار بگذارند ...
درباره توطئه و توهم آن سه مفهوم متمایز وجود دارد: یکی توطئه چینی ، یا توطئه واقعی است ؛ دو دیگر توطئه پردازی است یا ساختن و پرداختن واشاعه طرح های توطئه آمیز است ؛ و سه دیگر پذیرش این پرداخته ها از سوی بخش عمده ای از جامعه ، که آن را توهم توطئه می خوانیم.
« توهم توطئه » از سوی دولت ها و نیروهای درگیر داخلی ساخته و پرداخته می شود وبه صورت جزوه ای و کتابی و خبری پخش می گردد. اما آنچه از نظرروان شناس اجتماعی اهمیت دارد پخش پیام نیست ، بلکه میزان تاثیرپذیری پیام است. مثلا در دهه 1360 لیندون لاروش و هوادارانش که از توطئه پردازان و شایعه سازان بنامند ، چند کتاب و مقاله منتشر کردند و مقامات بلند پایه امریکایی از کاخ سفید گرفته تا شورای امنیت ملی و وزارت خارجه را ستون پنجم دستگاه جاسوسی انگلستان نامیدند که با اشاره ارباب خویش انقلاب اسلامی را تدارک دیده اند. در حالیکه این پیام هیچ تاثیری در میان محافل امریکا یی نداشت ، سخت مورد توجه و پذیرش محافل ایرانی [ مقیم آمریکا ] قرارگرفت ، که این نوشته را شاهد صدق این باور خویش پندارند که « سر نخ همه تحولات جهان در دست انگلیس هاست ».
« توهم توطئه » غالبا به صورت یک دستگاه فکری منسجم شکل می گیرد و شالوده جهان بینی افراد و گروهای اجتماعی را بنیان می نهد. « توهم توطئه » غالبا میان وطن پرستان افراطی ، سنت پرستان مذهبی و محافظه کاران راستگرای سیاسی نفوذ می کند و رونق می گیرد و جز لایتجزای ایدئولوژی سیاسی آنان می شود. بنابراین توهم توطئه به عنوان یک مقوله عینی که بتوان آن را بررسی و تحلیل و مآلا رد یا اثبات کرد در نظر نمی آید. بلکه مقوله ای اعتقادی و ایمانی و تعبدی است که « به شیر اندرون می شود و با جان بدر میرود!»
توهم توطئه در ایران را در دو مقوله کلی می توان تقسیم کرد : یکی توهم توطئه روس و انگلیس و آمریکا در دوران معاصر و دیگری توطئه دشمنان تاریخی ایران ، که از هنگام تاسیس این کشور به دست ایرج ، تا به امروز برای خوارکردن آن دسیسه چینی می کنند.
( ادامه دارد)